Από την έντονη εκλογική αντιπαράθεση των πολιτικών κομμάτων και ενώ ξετυλίγονται οι θέσεις και οι προτάσεις για την επόμενη μέρα, η Δίκαιη Μετάβαση απουσιάζει από τον κεντρικό πολιτικό διάλογο παρόλο που αποτελεί το μεγαλύτερο αναπτυξιακό στοίχημα για την Ελλάδα την τρέχουσα δεκαετία.
Την ίδια στιγμή, η 7η συνάντηση της Πλατφόρμας Δίκαιης Μετάβασης που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα, έθεσε ως βασικό θέμα συζήτησης την επιτυχημένη υλοποίηση του σχεδιασμού για τη Δίκαιη Μετάβαση. H πρόκληση είναι μεγάλη καθώς η Ευρώπη επιδιώκει να πετύχει φιλόδοξους ενεργειακούς και κλιματικούς στόχους χωρίς όμως να μένει κανείς πίσω, ειδικά στις περιοχές εκείνες που εξαρτώνται από ρυπογόνες οικονομικές δραστηριότητες. Ήδη η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εγκρίνει 67 Εδαφικά Σχέδια Δίκαιης Μετάβασης από 93 περιφέρειες που φιλοξενούν δραστηριότητες υψηλής έντασης άνθρακα. Τα σχέδια έχουν πλέον ολοκληρωθεί, οι πόροι είναι διαθέσιμοι και η Ευρώπη καλείται να αναμετρηθεί με τη μετάβαση στην πράξη.
Όπως συζητήθηκε και στη συνάντηση της Πλατφόρμας, η περίοδος της ενεργειακής κρίσης και η ανάγκη απεξάρτησης από το ρωσικό ορυκτό αέριο αποτέλεσαν μια δύσκολη μεν, αλλά καθοριστική φάση για την πολιτική της Δίκαιης Μετάβασης πανευρωπαϊκά. Η ολική επαναφορά του λιγνίτη και του λιθάνθρακα, την οποία πολλοί επιδίωξαν προκειμένου να υποκατασταθεί το ρωσικό αέριο, δεν συνέβη στην πράξη. Αντίθετα, η αξιοποίηση των πόρων του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης αποτέλεσε κίνητρο για αρκετές λιγνιτικές περιοχές ώστε να δεσμευτούν σε φιλόδοξους κλιματικούς και ενεργειακούς στόχους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι περιφέρειες Eastern Wielkopolska της Πολωνίας καθώς και η περιφέρεια Reihn της Γερμανίας που αποφάσισαν να αποδεσμευτούν από τον άνθρακα ως το 2030.
Επίσης, στις περιφέρειες έντασης άνθρακα που θα ενισχυθούν το επόμενο διάστημα από το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης θα αναπτυχθούν στρατηγικής σημασίας έργα, στα οποία ο τομέας της βιομηχανίας κατέχει σημαντικό ρόλο. Ζητούμενο είναι να διασφαλιστούν οι θέσεις εργασίας, αλλά ταυτόχρονα η ενεργοβόρος βιομηχανία, που μέχρι σήμερα δεν έχει κατορθώσει να πετύχει σημαντικές μειώσεις του ανθρακικού της αποτυπώματος, να επισπεύσει το «πρασίνισμα» των παραγωγικών της διαδικασιών και να βελτιώσει τις κλιματικές της επιδόσεις. Αυτό αποτελεί προϋπόθεση για την ορθή αξιοποίηση των πόρων του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης με τρόπο που θα ωφελεί τις τοπικές κοινωνίες και τους εργαζόμενους.
Η δημιουργία νέων, πράσινων και καλών θέσεων εργασίας στις περιφέρειες σε μετάβαση αποτέλεσε κοινό προβληματισμό όσων συμμετείχαν στην Πλατφόρμα. Στόχος των ευρωπαϊκών περιφερειών είναι να μην περιοριστούν στην επανακατάρτιση και την παροχή νέων δεξιοτήτων στους εργαζόμενους, αλλά να δημιουργήσουν θέσεις εργασίας ελκυστικές για νέους επιστήμονες, που θα διασφαλίζουν την έμφυλη ισότητα, ώστε να αποτελούν ταυτόχρονα κίνητρο παραμονής στις λιγνιτικές περιοχές. Επίσης, η νεολαία, αλλά και η ερευνητική κοινότητα, κατέχουν καθοριστικό ρόλο στην επιτυχημένη υλοποίηση της μετάβασης. Για τον λόγο αυτό είναι παρόντες όχι απλά στις συζητήσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά αναλαμβάνουν δράση μέσα από συγκεκριμένα προγράμματα σε τοπικό επίπεδο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε η παρουσίαση του ευρωπαϊκού προγράμματος EUTeens4Green για την ενδυνάμωση της νεολαίας ώστε να συμμετάσχει στη Δίκαιη Μετάβαση, καθώς και οι δράσεις του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας που συμβάλουν στην εφαρμογή του σχεδίου Δίκαιης Μετάβασης της Ελλάδας.
Τα παραπάνω, που αποτελούν κοινό τόπο για τη Δίκαιη Μετάβαση πανευρωπαϊκά, είναι απολύτως αναγκαία για την επιτυχία της Δίκαιης Μετάβασης και στις λιγνιτικές περιοχές της Ελλάδας, η οποία είναι το πρώτο κράτος μέλος που από τον Ιούνιο του 2022 διαθέτει εγκεκριμένα Εδαφικά Σχέδια Δίκαιης Μετάβασης καθώς και Πρόγραμμα Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης (ΠΔΑΜ) για τη περίοδο 2021 – 2027 ύψους €1.6 δισ. Η υλοποίηση του σχεδιασμού έχει ήδη ξεκινήσει με την έγκριση μέχρι σήμερα προγραμμάτων για την προώθηση της επιχειρηματικότητας, την εργασιακή μετάβαση και την καινοτομία που αντιστοιχούν στο 36% του συνόλου του ΠΔΑΜ (€579.5 εκ.). Η επιστροφή στη λιγνιτική δραστηριότητα, αν και συζητήθηκε πολύ σε τοπικό και εθνικό επίπεδο από το φθινόπωρο του 2021 και την έναρξη της ενεργειακής κρίσης, τελικά δεν επιβεβαιώθηκε. Η λιγνιτική παραγωγή το 2022 παρέμεινε στο ίδιο επίπεδο με το ιστορικό χαμηλό του 2021, ενώ στο πρώτο τρίμηνο του 2023 εμφανίζει μείωση σχεδόν 10% σε σχέση με το 2022. Ωστόσο, η συρρίκνωση των θέσεων εργασίας, η φυγή των νέων και η ερημοποίηση των λιγνιτικών περιοχών διαμορφώνουν μια δυστοπική πραγματικότητα, ενώ τα σενάρια επιστροφής στον λιγνίτη λειτουργούν αποπροσανατολιστικά, απομακρύνουν τις τοπικές κοινωνίες από τις ευκαιρίες που δίνει η μετάβαση, κλονίζοντας την εμπιστοσύνη τους σε αυτή και διακινδυνεύοντας να τις οδηγήσουν σε νέα αδιέξοδα.
Για τον λόγο αυτό είναι κρίσιμο το επόμενο διάστημα να μην υπάρξει υποχώρηση στην πολιτική για τη Δίκαιη Μετάβαση. Κι αυτό είναι εφικτό, καθώς υπάρχουν ήδη οι πόροι που θα υποστηρίξουν έργα που συμβάλλουν στον εθνικό στόχο της κλιματικής ουδετερότητας παράλληλα με τον βιώσιμο μετασχηματισμό των τοπικών οικονομιών. Δεδομένου ότι στον τομέα της επιχειρηματικότητας θα διοχετευτεί σημαντικό μερίδιο των διαθέσιμων πόρων (€704.8 εκ.), είναι επιτακτική ανάγκη να εξασφαλιστεί το μειωμένο ανθρακικό αποτύπωμα των επιχειρήσεων που θα χρηματοδοτηθούν, ώστε οι επενδύσεις που θα δημιουργήσουν θέσεις εργασίας να κινηθούν σε κλιματικά βιώσιμη κατεύθυνση. Επίσης, ο δίκαιος καταμερισμός των πόρων μεταξύ των επιχειρηματικών σχεδίων των μεγάλων και μικρομεσαίων επιχειρήσεων είναι προϋπόθεση, ώστε η τοπική και μικρομεσαία επιχειρηματικότητα να «οικειοποιηθεί» τη μετάβαση και να συμβάλει στην επιτυχία της. Στην ίδια κατεύθυνση είναι κρίσιμο να τεθούν σε προτεραιότητα δράσεις που εμπλέκουν ουσιαστικά και αποδίδουν οφέλη στην τοπική κοινωνία, όπως οι ενεργειακές κοινότητες, καθώς και στοχευμένες δράσεις που αποβλέπουν στη συγκράτηση της φυγής των νέων. Η ενίσχυση της νεανικής επιχειρηματικότητας, η αξιοποίηση των δυνατοτήτων εκπαίδευσης και κατάρτισης των νέων καθώς και η δημιουργία ενός Ταμείου Νέων μπορούν να αποτελέσουν κίνητρο για τη νεολαία των λιγνιτικών περιοχών να παραμείνει και να συμμετάσχει στη διαμόρφωση του μέλλοντός της.
Η συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας σε όλο το φάσμα της Δίκαιης Μετάβασης καθώς και στη λήψη αποφάσεων στο πλαίσιο της υλοποίησής της, είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία της, και μέχρι σήμερα δεν έχει επιτευχθεί επαρκώς. Υπάρχουν όμως ευκαιρίες, ιδίως στο πλαίσιο της αναθεώρησης των Εδαφικών Σχεδίων Δίκαιης Μετάβασης το επόμενο διάστημα, ώστε να ενισχυθεί η τοπική συμμετοχή και να επανακαθοριστούν οι προτεραιότητες προς όφελος των τοπικών κοινωνιών. Η ενεργειακή μετάβαση είναι εδώ και το στοίχημα είναι να προχωρήσει με όρους δικαιοσύνης, ένα στοίχημα που μπορούμε και πρέπει να κερδίσουμε!
*Ιωάννα Θεοδοσίου, Συνεργάτιδα πολιτικής, The Green Tank