Η ενεργειακή φτώχεια επηρεάζει τους πολίτες σε κάθε χώρα της ΕΕ. Το 2022, οι υψηλές τιμές της ενέργειας μαζί με την κρίση του κόστους ζωής είχαν ως αποτέλεσμα περίπου 40 εκατομμύρια Ευρωπαίοι σε όλα τα κράτη μέλη, που αντιπροσωπεύουν το 9,3 % του πληθυσμού της Ένωσης, να μην μπορούν να θερμάνουν επαρκώς την κατοικία τους. Πρόκειται για απότομη αύξηση από το 2021, όταν το 6,9 % του πληθυσμού βρισκόταν στην ίδια κατάσταση.
Το ποσοστό έχει υπερδιπλασιαστεί για τα άτομα που ανήκουν στις χαμηλότερες εισοδηματικές κατηγορίες. Τα εν λόγω αριθμητικά στοιχεία καταδεικνύουν τη σοβαρότητα της κατάστασης, που απαιτεί να αναλάβουν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής δράση και να αντιμετωπίσουν τα βαθύτερα αίτια της ενεργειακής φτώχειας στο πλαίσιο μιας δίκαιης και ισότιμης μετάβασης, η οποία να διασφαλίζει ότι κανείς δεν θα μείνει στο περιθώριο.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε μια σειρά συστάσεων σχετικά με μέτρα και πολιτικές που μπορούν να υιοθετήσουν οι χώρες της ΕΕ για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας.
Η προστασία των ευάλωτων πολιτών και η διασφάλιση ότι η ενεργειακή μετάβαση της Ευρώπης είναι δίκαιη και δίκαιη αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας .
Μακροχρόνιος αντίκτυπος
Όπως αναφέρεται στη σχετική ανακοίνωση, οι επενδύσεις στην ενεργειακή απόδοση και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας είναι μεταξύ των διαρθρωτικών μέτρων που περιλαμβάνονται στις συστάσεις.
Αυτά τα μέτρα έχουν σχεδιαστεί για να έχουν μακροχρόνιο αντίκτυπο, αντιμετωπίζοντας τις βαθύτερες αιτίες της ενεργειακής φτώχειας, όπως η χαμηλή ενεργειακή απόδοση των κατοικιών και των οικιακών συσκευών, η υψηλή ενεργειακή δαπάνη σε αναλογία με τους προϋπολογισμούς των νοικοκυριών και τα χαμηλότερα επίπεδα εισοδήματος (που επιδεινώνονται από τον πληθωρισμό).
Ο ρόλος των NECP
Και τα δύο έγγραφα επισημαίνουν τα Εθνικά Σχέδια για την Ενέργεια και το Κλίμα (NECP), καθώς και τα Κοινωνικά Σχέδια για το Κλίμα, ως ευκαιρίες για τις χώρες της ΕΕ να περιλάβουν τις σημερινές συστάσεις στο πλαίσιο πολιτικής τους για την καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας. Το νομικό πλαίσιο της ΕΕ απαιτεί να εντοπίζεται και να αντιμετωπίζεται η ενεργειακή φτώχεια στο Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (NECP) κάθε χώρας της ΕΕ, που πρόκειται να επικαιροποιηθεί το 2024.
Προκειμένου να επωφεληθούν από το Ταμείο Κοινωνικού Κλίματος, οι χώρες της ΕΕ πρέπει να συντάξουν και να υποβάλουν τα σχέδιά τους για το κοινωνικό κλίμα στην Επιτροπή έως τις 30 Ιουνίου 2025.
Η δημοσίευση των συστάσεων ακολούθησε εκτενείς διαβουλεύσεις που πραγματοποίησε η Επιτροπή με τα κράτη μέλη και με ενδιαφερόμενα μέρη, συμπεριλαμβανομένων οργανώσεων καταναλωτών και της κοινωνίας των πολιτών, συνδικαλιστικών οργανώσεων, ομάδων κατά της φτώχειας, παρόχων κοινωνικής στέγασης, περιβαλλοντικών εκστρατειών, οργανώσεων υγείας, ενεργειακούς συνεταιρισμούς και παρόχους ενέργειας.
Αυτή η πρωτοβουλία θα συνοδευτεί από την ανανέωση της κοινής δήλωσης για την ενισχυμένη προστασία των καταναλωτών για το χειμώνα , η οποία υπογράφηκε αρχικά τον Δεκέμβριο του 2022.
Η Κομισιόν επισημαίνει παράλληλα ότι μολονότι οι τιμές χονδρικής ενέργειας μειώθηκαν από τα υψηλά που σημειώθηκαν τον περασμένο χειμώνα, οι ευάλωτοι πελάτες και εκείνοι που βρίσκονται σε ενεργειακή φτώχεια εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην πληρωμή λογαριασμών και το κόστος ζωής παραμένει υψηλό. Ως εκ τούτου, τα ενδιαφερόμενα μέρη συμφώνησαν να ανανεώσουν την κοινή δήλωση για το χειμώνα 2023-2024.
Μακροπρόθεσμα διαρθρωτικά μέτρα
«Η ενεργειακή φτώχεια δεν είναι νέο φαινόμενο στην ΕΕ – πέρα από τα μέτρα αντιμετώπισης κρίσεων, πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις βαθύτερες αιτίες της, ώστε να την ξεπεράσουμε με αποτελεσματικό και βιώσιμο τρόπο. Η σημερινή σύσταση επικεντρώνεται σε μακροπρόθεσμα διαρθρωτικά μέτρα, όπως η διασφάλιση πρόσβασης σε ενεργειακά αποδοτικές κατοικίες και συσκευές, καθώς και σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, που θα συμβάλουν στην προώθηση της μετάβασης στην καθαρή ενέργεια στην Ευρώπη, διασφαλίζοντας παράλληλα ότι κανείς δεν θα μείνει πίσω», σχολίασε η Επίτροπος Ενέργειας, Κάντρι Σίμσον.
Οι συστάσεις προς τα κράτη μέλη
- Να λάβουν άμεσα μέτρα για τη μεταφορά στο εθνικό δίκαιο και την εφαρμογή του ορισμού για την ενεργειακή φτώχεια.
- Να διασφαλίσουν ότι οι διαφορές μεταξύ των εννοιών των ευάλωτων πελατών και της ενεργειακής φτώχειας, καθώς και η συμπληρωματικότητά τους, αντικατοπτρίζονται δεόντως στις πολιτικές και στα μέτρα σε εθνικό επίπεδο, κάτι που θα βοηθήσει τα κράτη μέλη να προετοιμάσουν σχετικές δέσμες μέτρων πολιτικής για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας και μέτρα ενδυνάμωσης.
- Να αξιοποιήσουν το ολιστικό πλαίσιο που θεσπίστηκε από τα εθνικά σχέδια για την ενέργεια και το κλίμα, προκειμένου να αναλύσουν και να επικαιροποιήσουν το ζήτημα της ενεργειακής φτώχειας στην επικράτειά τους και να εξετάσουν τρόπους αντιμετώπισής του. Στο πλαίσιο αυτό, τα κράτη μέλη θα πρέπει να ξεκινήσουν να εκπονούν τα κοινωνικά σχέδιά τους για το κλίμα.
- Να εξετάσουν τους δείκτες που παρέχονται σε εθνικό και ενωσιακό επίπεδο για τον προσδιορισμό του αριθμού των νοικοκυριών που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια και να συμμετάσχουν στις έρευνες στο πλαίσιο των σχετικών ενοτήτων των ευρωπαϊκών στατιστικών για το εισόδημα και τις συνθήκες διαβίωσης. Τα κράτη μέλη θα πρέπει να δίνουν ιδιαίτερη προσοχή στην ποιότητα των δεδομένων και τη συγκρισιμότητα των εναλλακτικών πηγών δεδομένων και να είναι διαφανή ως προς τους δείκτες που χρησιμοποιούν για τον εντοπισμό και την καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας (συμπεριλαμβανομένων πληροφοριών για τα δεκατημόρια εισοδήματος).
- Να κάνουν σαφή διάκριση μεταξύ διαρθρωτικών μέτρων για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας και μέτρων για τη βελτίωση της οικονομικής προσιτότητας της ενέργειας.
- Να δώσουν προτεραιότητα σε αποτελεσματικά και καλά στοχευμένα διαρθρωτικά μέτρα για την αντιμετώπιση των βαθύτερων αιτίων της ενεργειακής φτώχειας, όσον αφορά την ενεργειακή απόδοση, την ανακαίνιση κτιρίων, τη θερμική μετασκευή (με παράλληλο σεβασμό του χαρακτήρα των κτιρίων), καθώς και την πρόσβαση σε ενεργειακά αποδοτικές συσκευές και σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Τα κράτη μέλη μπορούν να συνοδεύουν τα διαρθρωτικά μέτρα με καλά στοχευμένα μέτρα για τη βελτίωση της οικονομικής προσιτότητας της ενέργειας, όπως στοχευμένη εισοδηματική στήριξη και κοινωνικά τιμολόγια, ή για την προσωρινή στήριξη των νοικοκυριών που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια.
- Να θεσπίσουν μέτρα για την πρόληψη των αποσυνδέσεων των καταναλωτών που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια και των ευάλωτων καταναλωτών, μέσω στοχευμένων καθεστώτων χρηματοδοτικής στήριξης και δράσεων, τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα, που να περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, σχέδια πληρωμών και συμβουλές για την ενεργειακή απόδοση, εναλλακτικές συμβάσεις εφοδιασμού ή αρωγή από κοινωνικές υπηρεσίες και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Για την περαιτέρω προστασία των καταναλωτών και τη διασφάλιση της συνέχειας του εφοδιασμού, τα κράτη μέλη θα πρέπει να ορίσουν ύστατο προμηθευτή.
- Να διασφαλίσουν τη συνοχή μεταξύ των πολιτικών, ιδίως μεταξύ ενεργειακών και κοινωνικών πολιτικών, και να αποφύγουν αντιφατικά μέτρα. Τα κράτη μέλη θα πρέπει να συμπεριλάβουν την ενεργειακή φτώχεια σε ευρύτερες και ολοκληρωμένες κοινωνικές πολιτικές και προσεγγίσεις κοινωνικής δικαιοσύνης και να εφαρμόσουν συμπεριληπτικές πολιτικές ενδυνάμωσης, ιδίως για νοικοκυριά που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια, ενοικιαστές, καθώς και άτομα που ζουν σε κοινωνικές κατοικίες και διαμένουν σε κτίρια με τη χειρότερη ενεργειακή απόδοση.
- Να διασφαλίσουν ενισχυμένη διακυβέρνηση με ολιστική προσέγγιση για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας, συμπεριλαμβανομένης της διυπηρεσιακής και κάθετης συνεργασίας μεταξύ εθνικών, περιφερειακών και τοπικών δομών διακυβέρνησης, με στενότερη συνεργασία με ευάλωτα νοικοκυριά και σχετικούς ενεργειακούς και κοινωνικούς εταίρους και ενδιαφερόμενα μέρη.
- Να εξετάσουν το ενδεχόμενο ορισμού και ενδυνάμωσης των εθνικών παρατηρητηρίων ενεργειακής φτώχειας, στα οποία μπορούν να συμμετέχουν δημόσιες αρχές, πανεπιστήμια, ΜΚΟ, πάροχοι και προμηθευτές ενέργειας, δίνοντάς τους παράλληλα σαφή εντολή και τα μέσα για τον εντοπισμό, την παρακολούθηση και την ανάλυση της κατάστασης της ενεργειακής φτώχειας σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο για την τεκμηρίωση της λήψης αποφάσεων.
- Κατά τον σχεδιασμό μέτρων και δράσεων για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας, να δίνουν ιδιαίτερη προσοχή στη στοχευμένη και εξατομικευμένη επικοινωνία που δημιουργεί εμπιστοσύνη μεταξύ των δικαιούχων των σχετικών καθεστώτων και αποφεύγει τον στιγματισμό των ευάλωτων ομάδων. Τα κράτη μέλη θα πρέπει να χρησιμοποιούν ειδικευμένους εργαζομένους πρώτης γραμμής που αναφέρονται στο σημείο 21 για να βοηθούν στον εντοπισμό και την παροχή συμβουλών σε νοικοκυριά που αντιμετωπίζουν ενεργειακή φτώχεια.
- Να εντείνουν τις ενημερωτικές εκστρατείες για την ενεργειακή απόδοση με στόχο τα νοικοκυριά που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια, ώστε να διασφαλιστεί ότι οι εν λόγω πληθυσμιακές ομάδες λαμβάνουν εξατομικευμένες πληροφορίες και συμβουλές, αξιοποιώντας παράλληλα όλο το δυναμικό των δικτύων παροχής συμβουλών στον τομέα της ενέργειας και των υπηρεσιών μίας στάσης. Οι εν λόγω εκστρατείες θα πρέπει να ενθαρρύνουν την υιοθέτηση μέτρων ενεργειακής απόδοσης και στον τομέα της ενοικίασης, μετριάζοντας τον διαχωρισμό των κινήτρων μεταξύ ιδιοκτητών και ενοικιαστών και μειώνοντας την ενεργειακή φτώχεια μέσω της μείωσης των λογαριασμών ενέργειας που θα προκύψει από ανακαινίσεις.
- Να λάβουν μέτρα για την επιτάχυνση του ρυθμού ανακαίνισης των κτιρίων με τη χειρότερη ενεργειακή απόδοση, με τρόπο που να εξασφαλίζει τουλάχιστον την ίδια εξοικονόμηση που χρειάζεται το νοικοκυριό για την επίτευξη επαρκούς θερμικής άνεσης στους εσωτερικούς χώρους. Τα μέτρα στήριξης για τα νοικοκυριά που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη την ιδιοκτησιακή δομή στην αγορά κατοικίας και να μην αποκλείουν τους ιδιοκτήτες κατοικιών που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια, αφενός, και τους ενοικιαστές, αφετέρου.
- Να θεσπίσουν κανονιστικές και κοινωνικές διασφαλίσεις και να αναλύσουν το μείγμα πολιτικής για να διασφαλιστεί ότι το κόστος στέγασης μετά από βελτιώσεις της ενεργειακής απόδοσης ή ανακαινίσεις κατοικιών δεν οδηγεί σε υπερβολικές αυξήσεις των ενοικίων, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε προβλήματα έλλειψης οικονομικής προσιτότητας, εκτοπισμό των ενοίκων, εξώσεις και αστικό εξευγενισμό.
- Να θεσπίσουν καθεστώτα που να επιτρέπουν την πρόσβαση των νοικοκυριών που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια σε ενεργειακά αποδοτικές οικιακές συσκευές, προκειμένου να μειωθούν οι λογαριασμοί ενέργειας τόσο των ενοικιαστών όσο και των ιδιοκτητών κατοικιών.
- Να επιταχύνουν την ανάπτυξη έξυπνων συστημάτων μέτρησης που επιτρέπουν στους καταναλωτές να έχουν έγκαιρη πρόσβαση στην οικεία κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου και να διαχειρίζονται την ενεργειακή τους κατανάλωση, αποκομίζοντας οφέλη από την πρόοδο της ενεργειακής τεχνολογίας και την ψηφιοποίηση. Οι προσπάθειες αυτές θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις ειδικές ανάγκες των πελατών που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια και των ευάλωτων πελατών και να τηρούν τα πρότυπα της Ένωσης για την προστασία των δεδομένων.
- Να διασφαλίσουν ότι τα νοικοκυριά που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν στα οφέλη από την απανθρακοποίηση και σε μια κοινωνικά δίκαιη μετάβαση. Όλα τα νοικοκυριά θα πρέπει να έχουν ισότιμη πρόσβαση στη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και καινοτόμων ενεργειακών τεχνολογιών και να ωφελούνται από τη σταδιακή κατάργηση των ορυκτών καυσίμων στον τομέα της θέρμανσης.
- Να διευκολύνουν την πρόσβαση των νοικοκυριών που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια σε καθεστώτα κοινής χρήσης ενέργειας, μεταξύ άλλων με την άρση των οικονομικών φραγμών εισόδου για τα εν λόγω νοικοκυριά, και να ενθαρρύνουν τη συμμετοχή των δήμων στα εν λόγω καθεστώτα.
- Να διασφαλίσουν ότι οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής σε όλα τα επίπεδα διοίκησης, καθώς και οι επαγγελματίες και οι σύμβουλοι στον τομέα της ενέργειας εκπαιδεύονται σε ενεργειακά θέματα, μεταξύ άλλων σε θέματα που σχετίζονται με την ενεργειακή φτώχεια, λαμβάνοντας υπόψη τις πολυδιάστατες πτυχές της ενεργειακής φτώχειας και το πλαίσιο της μετάβασης στην καθαρή ενέργεια. Τα κράτη μέλη θα πρέπει να κάνουν χρήση της διαθέσιμης τεχνικής υποστήριξης της Ένωσης στον τομέα αυτό.
- Να αναπτύξουν προγράμματα για την κατάρτιση των εργαζομένων πρώτης γραμμής όσον αφορά την ενεργειακή φτώχεια και τις λύσεις πράσινης ενέργειας. Στους εργαζομένους πρώτης γραμμής στους οποίους θα απευθύνονται τα εν λόγω προγράμματα θα πρέπει να περιλαμβάνονται εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας ή άλλοι επαγγελματίες που μπορούν να συμβάλουν στον εντοπισμό νοικοκυριών που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια και να τους παρέχουν άμεσα συμβουλές και πληροφορίες σχετικά με λύσεις για τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας και την πρόσβαση σε πιο προσιτές και καινοτόμες πηγές ενέργειας.
- Να προσφέρουν στοχευμένα μαθήματα κατάρτισης για νοικοκυριά που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια, συμπεριλαμβανομένων εκείνων με χαμηλές ψηφιακές δεξιότητες. Τα μαθήματα αυτά θα πρέπει να ενισχύουν την ευαισθητοποίηση για τον ενεργειακό και ψηφιακό γραμματισμό των νοικοκυριών που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια, να τους δίνουν τη δυνατότητα να ελέγχουν καλύτερα τους λογαριασμούς ενέργειάς τους και να συμμετέχουν ενεργά στην καθαρή και δίκαιη ενεργειακή μετάβαση.
- Να αξιοποιήσουν τη διαθέσιμη χρηματοδότηση της Ένωσης για την περαιτέρω αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας, μέσω εξατομικευμένων καθεστώτων στήριξης της ενεργειακής απόδοσης με βάση το εισόδημα, που να επιτρέπουν στα νοικοκυριά που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια να έχουν πρόσβαση σε συλλογικά συστήματα ιδιοκατανάλωσης. Τα κράτη μέλη θα πρέπει να απλοποιήσουν όσο το δυνατόν περισσότερο τις προϋποθέσεις για την υποβολή αιτήσεων χρηματοδότησης και να περιορίσουν τον αριθμό των διοικητικών εμποδίων και των συνοδευτικών δαπανών για τις εν λόγω αιτήσεις.
- Να σχεδιάσουν ειδικά καθεστώτα στήριξης της ενεργειακής απόδοσης με στόχο τα νοικοκυριά που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια. Κατά τη θέσπιση των εν λόγω καθεστώτων, τα κράτη μέλη θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη ότι τα νοικοκυριά αυτά δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να πληρώσουν προκαταβολικά τις δαπάνες ανακαίνισης, παρόλο που θα τους επιστραφούν στη συνέχεια, και ότι δεν ωφελούνται από πριμοδοτήσεις και εκπτώσεις φόρου, δεδομένου ότι ο φόρος εισοδήματός τους είναι ελάχιστος.
- Να στηρίξουν την ανάπτυξη και την κλιμάκωση καινοτόμων καθεστώτων χρηματοδότησης για δράσεις και καθεστώτα ανανεώσιμης ενέργειας και ενεργειακής απόδοσης που προορίζονται ειδικά για νοικοκυριά που πλήττονται από ενεργειακή φτώχεια.
