Το τοπίο των Διαχειριστών Δικτύων Ηλεκτρικής Ενέργειας στην Ευρώπη και ο ΔΕΔΔΗΕ

του Νίκου Χατζηαργυρίου

Δημοσιεύτηκε πρόσφατα η έκθεση του Joint Research Center (JRC) της Ευρωπαικής Ένωσης με τίτλο «Παρατήριο των Διαχειριστών Δικτύων Ηλεκτρικής Ενέργειας για το 2018». Η έκθεση αυτή αποτελεί συνέχεια της σχετικής έκθεσης του JRC που είχε δημοσιευθεί το 2016 και περιλαμβάνει ενδιαφέροντα στοιχεία και για το ΔΕΔΔΗΕ, ιδιαίτερα ενόψη των δημοσιευμάτων που αφορούν τα όσα σχεδιάζονται για το μέλλον του. Στην έκθεση διαβάζει κανείς τα εξής:

Το σύστημα διανομής ηλεκτρικής ενέργειας είναι ένα εξαιρετικά πολύτιμο τμήμα της ενεργειακής αλυσσίδας, αφού διανέμει την παραγόμενη κεντρικά ενέργεια στους τελικούς καταναλωτές. Στα πλαίσια αυτά οι διαχειριστές διανομής βρίσκονται στο επίκεντρο των ραγδαίων αλλαγών που  παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια στην αγορά ηλεκτρισμού. Παραδοσιακά, ο τομέας της ηλεκτρικής ενέργειας στην Ευρώπη κυριαρχούνταν από καθετοποιημένα, ολοκληρωμένα δημόσια ή ιδιωτικά μονπώλια.

Η Ευρωπαική οδηγία 2009/72/EC, η οποία καθόρισε την λειτουργία της αγοράς ηλεκτρισμού, υποχρέωσε τις ηλεκτρικές επιχειρήσεις σε διαχωρισμό των δραστηριοτήτων τους, δηλαδή της παραγωγής, μεταφοράς (δίκτυα Υψηλής Τάσης), διανομής (Δίκτυα Μέσης και Χαμηλής Τάσης) και εμπορίας ηλεκτρικής ενέργειας.  Η παραγωγή και η εμπορία καθορίστηκαν ως απελευθερωμένες δραστηριοτητες εκτεθειμένες στον ανταγωνισμό, ενώ η μεταφορα κια η διανομή ως μονοπωλιακές δραστηριότητες υπό ρυθμιστικό έλεγχο.

Όπως αναφέρεται στην σχετική οδηγία, το σκεπτικό αυτών των αλλαγών ήταν ότι χωρίς αποδοτικό διαχωρισμό (effective unbundling) των δικτύων από την παραγωγή και την εμπορία, υπήρχε σημαντικό ρίσκο «μεροληπτικής συμπεριφοράς στη λειτουργία των δικτύων προς όφελος της εμπορίας, αλλά και ρίσκο στα κίνητρα των καθετοποιημένων ολοκληρωμένων επιχειρήσων να επενδύσουν επαρκώς στα δίκτυα που βρίσκονται υπό την κατοχή τους».  Επιπλέον, αν και ο διαχωρισμός των δικτύων δεν συνεπάγεται υποχρέωση ξεχωριστής κατοχής των παγίων της διανομής από την ολοκληρωμένη επιχείρηση, απαιτείται ο διαχωρισμός τους σε λειτουργικό και νομικό επίπεδο.

Αυτό σημαίνει ότι σύμφωνα με το λειτουργικό διαχωρισμό, ο διαχειριστής του δικτύου διανομής είναι ανεξάρτητος να παίρνει αποφάσεις που αφορούν τον τρόπο λειτουργίας του, ενώ σύμφωνα με το νομικό διχωρισμό, οι δραστηριότητες της διανομής θα πρέπει να διενεργούνται από μια ξεχωριστή νομική οντότητα. Αυτές οι αποφάσεις δεν είναι υποχρεωτικές για Διαχειριστές Διανομής που εξυπηρετούν λιγότερους απο 100,000 πελάτες ή λειτουργούν μικρά, απομονωμένα συστήματα.    

Στα πλαίσια αυτά, τον Μάιο του 2012 διαχωρίσθηκε νομικά και λειτουργικά η δραστηριότητα της διαχείρισης του δικτύου διανομής της χώρας μας από τις υπόλοιπες δραστηριότητες της κάθετα ολοκληρωμένης επιχείρησης, της ΔΕΗ, με την εισφορά του κλάδου διανομής στην θυγατρική της εταιρεία με την επωνυμία «Διαχειριστής του Ελληνικού Δικτύου Διανομής Ηλεκτρικής Ενέργειας ΑΕ» ΔΕΔΔΗΕ. Σύμφωνα με τον ιδρυτικό του νόμο, ο ΔΕΔΔΗΕ έχει την αποκλειστική ευθύνη της ανάπτυξης, συντήρησης και λειτουργίας των Δικτύων Διανομής, τα πάγια των οποίων ανήκουν στη ΔΕΗ, ενώ διατηρεί την λειτουργική ανεξαρτησία του υπό την εποπτεία της ΡΑΕ.

Ο ΔΕΔΔΗΕ παίζει επίσης πρωτεύοντα ρόλο στην λιανική αγορά ενέργειας, αφού είναι υπεύθυνος για τις συνδέσεις των καταναλωτών και παραγωγών διεσπαρμένων μονάδων παραγωγής ΑΠΕ, για τις αλλαγές προμηθευτών, για την καταμέτρηση της κατανάλωσης, τις αποκοπές λόγω χρέους κατόπιν εντολής των προμηθευτών, τις ρευματοκλοπές, κλπ. Είναι επίσης αποκλειστικά υπεύθυνος για την λειτουργία και ανάπτυξη των μη διασυνδεδεμένων νησιών.

Στην Ευρώπη υπάρχουν σήμερα 2,400 διαχειριστές δικτύων διανομής. Το 90% εξ αυτών ανήκουν στην κατηγορία των μικρών Διαχειριστών (λιγότεροι αό 100,000 πελάτες), περιλαμβάνουν Δήμους και Κοινότητες που έχουν πάγια διανομής και οφείλονται σε ιστορικούς κυρίως λόγους. Σύμφωνα με τα στοιχεία της EURELECTRIC του 2013, οι μεγάλοι διαχειριστές είναι 190 και εξυπηρετούν περισσότερο από 70% του Ευρωπαικού πληθυσμού. 

Από τα στοιχεία της έκθεσης προκύπτει ότι υπάρχει μεγάλη ποικιλία στον αριθμό των διαχειριστών κάθε χώρας, πχ. υπάρχουν χώρες με μόνο ένα διαχειριστή, όπως η Ιρλανδία, η Σλοβενία, η Λιθουανία, κλπ ή ένα μικρό αριθμό, όπως η Τσεχία (3), Βουλγαρία (4), Ουγγαρία (6), Αγγλία (7), αλλά και χώρες με περισσότερους από 100 διαχειριστές διανομής, όπως η Ιταλία (144), Γαλλία (158), Πολωνία (184) και Γερμανία (880), κλπ. Στις τελευταίες υπάρχει μια πληθώρα πολύ μικρών διαχειριστών που εξυπηρετούν μια πολύ μικρή περιοχή με λίγους συνδεδεμένους πελάτες, αλλά κυριαρχούν λίγοι και μεγάλοι διαχειριστές. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις χώρες αυτές συναντώνται και οι μεγαλύτεροι διαχειριστές της Ευρώπης, η e-Distribuzione στην Ιταλία και η ENEDIS (πρώην ERDF) στη Γαλλία που εξυπηρετούν περισσότερους από 30 εκατομμύρια καταναλωτές ο κάθε ένας.

Σε 9 από τις 28 χώρες της Ευρώπης ο μεγαλύτερος διαχειριστής διανέμει περισσότερο από το 80% της ετήσιας ενέργειας. Γεγονός είναι πάντως ότι, ακόμα και σε χώρες μικρότερες από την Ελλάδα, υπάρχουν πολλοί διαχειριστές, όπως στην Αυστρία (138), στη Δανία (72), στην Πορτογαλία (13).  Στην Ελλάδα υπάρχουν 2 διαχειριστές δικτύων διανομής, εκτός του ΔΕΔΔΗΕ υπάρχει και το ανεξάρτητο δίκτυο του αεροδρομίου Αθηνών.

Τα έσοδα των διαχειριστών των δικτύων διανομής  ανακτώνται κάθε μήνα ή δίμηνο από τα τιμολόγια των καταναλωτών μέσω των Τελών Χρήσης του Δικτύου (ΤΧΔ). Τα τέλη χρήσης περιλαμβάνουν μία συνιστώσα ανάλογη με την καταναλωθείσα ενέργεια και μια συνιστώσα ανάλογη με την εγκατεστημένη ισχύ ή την κατανάλωση κατά τη στιγμή της μέγιστης ζήτησης του συστήματος.

Από πλευράς καταναλωτή, τα τιμολόγια που βασίζονται κυρίως στην καταναλωθείσα ενέργεια είναι περισσότερο κατανοητά και προωθούν την εξοικονόμηση και την εγκατάσταση διεσπαρμένων ΑΠΕ, ενώ από πλευράς διαχειριστών είναι προτιμώτερα αυτά που βασίζονται στην ισχύ. Αυτό συμβαίνει διότι τα κόστη δικτύου προκαλούνται κυρίως από την κατανάλωση την ώρα αιχμής, αφού τα δίκτυα πρέπει να κατασκευαστούν για να ικανοποιήσουν τις πλέον δυσμενείς συνθήκες, ανεξάρτητα από πόσο συχνά συμβαίνει αυτό. Επιπλέον, οι διαχειριστές αποζημιώνονται άπαξ για την πραγματοποίηση νεων συνδέσεων καταναλωτών ή τις απαιτούμενες επεκτάσεις του δικτύου για νέες συνδέσεις.  

Στην χώρα μας τα έσοδα του ΔΕΔΔΗΕ χρησιμοποιούνται για την ανάπτυξη, λειτουργία, συντήρηση των δικτύων, κλπ.  και διακρίνονται σε δύο κυρίως κατηγορίες, α) στα λειτουργικά έξοδα που αντανακλούν το κόστος λειτουργίας τους και εξαρτώνται άμεσα από την ηλεκτρική ενέργεια που διακινείται και β) στο κόστος απόσβεσης των κεφαλαίων που επενδύονται κυρίως για τις νέες εγκαταστάσεις, νέες γραμμές, νέους υποσταθμούς, τις αναβαθμίσεις κλπ., και σε μικρότερο ποσοστό για έργα εκσυγχρονισμού. Το σύνολο των έργων αυτών εγκρίνονται από τη ΡΑΕ και αφού πραγματοποιηθούν από το ΔΕΔΔΗΕ αποζημιώνονται με μία  ρυθμιστικά οριζόμενη τιμή ανάκτησης του απαιτούμενου κεφαλαίου. 

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύγκριση των τιμολογίων στις διάφορες Ευρωπαικές χώρες, όσον αφορά το σκέλος της διανομής. Κατ΄αρχάς παρατηρούμε ότι στις περισσοτερες χώρες τα τιμολόγια επιβαρύνονται κυρίως από τη συνιστώσα της ενέργειας, (κατά μέσο όρο 69% για τους οικιακούς καταναλωτές, 54% για τους μικρούς βιομηχανικούς και 58% για τους μεγάλους βιομηχανικούς πελάτες) ενώ γενικά, ποικίλουν ευρέως με τα δύο άκρα, την Ολλανδία η οποία χρησιμοποιεί  τιμολόγια βασισμένα 100% στην ισχύ και τη Ρουμανία με τιμολόγια που διαμορφώνονται 100% από την ενέργεια.

Στην Ελλάδα το 93% της αποζημίωσης της διανομής προέρχεται από την ενέργεια και μόνο το 7% από την ισχύ για τα οικιακά τιμολόγια και το 14% για τα μικρά βιομηχανικά. Μεγαλύτερο όμως ενδιαφέρον παρουσίαζει η σύνθεση του τιμολογίου στις διάφορες Ευρωπαικές χώρες. Ετσι, αν θεωρήσουμε μια ενδεικτική κατανάλωση 3,500 kWh, η οποία συναντάται σε κάθε Ευρωπαική πρωτεύουσα, παρατηρούμε και πάλι μεγάλη διαφοροποίηση μεταξύ των χωρών, όσον αφορά το ποσοστό του τιμολογίου που αφορά τα δίκτυα διανομής. Π.χ. στην Ιταλία και στη Γαλλία, τα ποσά αυτά είναι 119 € και 174 € ετησίως, ποσά που αντιστοιχούν στο 16% και στο 29% του συνολικού τιμολογίου αντίστοιχα, ενω στη Γερμανία ανέρχονται σε  236 € ετησίως, το υψηλότερο ποσό μετά το Λουξεμβούργο και την Πορτογαλία.

Στην Ελλάδα το ποσό επιβάρυνσης των καταναλωτών λογω της δραστηριότητας της διανομής ανέρχεται σε μόλις 16% του συνολικού τιμολογίου και αντιστοιχεί σε ποσό 102 € ετησίως, γεγονός που κατατάσσει το ΔΕΔΔΗΕ στην φθηνότερη εταιρεία διανομής Ευρωπαικής χώρας, όσον αφορά τις δαπάνες δικτύου διατηρώντας μάλιστα δείκτες αξιοπιστίας παροχής ρεύματος (μέσος όρος διακοπών και χρόνων αποκατάστασης) πολύ κοντά στον Ευρωπαικό μέσο όρο.  

Στο τελευταίο τμήμα της επικαιροποιημένης μελέτης αναγνωρίζεται ο πρωτεύων ρόλος των Διαχειριστών Διανομής στην ενεργειακή μετάβαση και εξετάζονται οι επιδόσεις του σε θεματα εκσυγχρονισμού των δικτύων, στην υιοθέτηση έξυπνων λύσεων και ειδικότερα αξιολογείται η ετοιμότητα τους να προσαρμοστούν στο Ευρωπαικό Πακέτο της Καθαρής Ενέργειας, όπως έχει ψηφιστεί από το Ευρωπαικό Κοινοβούλιο.

Οι στόχοι αυτού του Πακέτου είναι η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας, η εξασφάλιση ασφαλούς και αποδοτικής λειτουργίας των δικτύων και γενικά η  δημιουργία ενός περισσότερο βιώσιμου και αποδοτικού ενεργειακού Ευρωπαικού συστήματος. Στο πλαίσιο της μελέτης έχουν εντοπισθεί 5 κρίσιμοι τομείς:

• Η διαχείριση των Έξυπνων Δικτύων, που αφορά στην αύξηση της ευελιξίας της λειτουργίας των δικτύων με ενίσχυση των δυνατοτήτων εποπτείας και έλεγχου όλων των τάσεων και τη χρήση ταχέων επικοινωνιών για λειτουργίες πραγματικού χρόνου.
• Η διαχείριση της ζήτησης φορτίου, που περλαμβάνει την χρονική μετάθεση της κατανάλωσης, ώστε να εξυπηρετειται αποδοτικά ο καταναλωτής, αλλά και τη μειωση της ζήτησης χωρίς να επηρεάζεται η ποιότητα εξυπηρέτησης του. 
• Η ενσωμάτωση της διεσπαρμένης, ανανεώσιμης κυρίως παραγωγής και μέσων αποθήκευσης ενέργειας στο δίκτυο διανομής με την υιοθέτηση έξυπνων λύσεων και τεχνολογιών πληροφορικής
• Η έξυπνη ενσωμάτωση ηλεκτρικών οχημάτων, ώστε να μην προκαλούνται επιπλέον αιχμές φορτίου και ανάγκη για νέες επενδύσεις μέσω τεχνικών ευφυούς φόρτισης, κλπ.
• Εξετάζεται τέλος η πορεία εγκατάστασης των ηλεκτρονικών μετρητών στις διάφορες Ευρωπαικές χώρες.

Από την σύγκριση των σχετικών επενδύσεων της περιόδου 2004 με 2015, φαίνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό αφορά την πρώτη κατηγορία, δηλαδή έργα έξυπνης διαχείρισης του δικτύου (377.4 δισεκ.), ενώ σημαντικές επενδύσεις έχουν γίνει και στη διαχείριση της ζήτησης (206.9 δισεκ), καθώς και στην ενσωμάτωση της διεσπαρμένης παραγωγής και αποθήκευσης (180.6 δισεκ).

Το Ηνωμένο Βασίλειο και η Δανία είναι ανάμεσα στις πρώτες χώρες που επενδύουν σε έργα εκσυγχρονισμού του δικτύου και μετατροπής του σε έξυπνο δίκτυο.  Για το θέμα των έξυπνων μετρητών, και για όσες χώρες έχουν προκύψει θετικά αποτελέσματα από μελέτες κόστους/οφέλους, πρωτοπόρες χώρες είναι η Εσθονία, Φινλανδία και Σουηδία, οι οποίες έχουν πλήρως καλύψει το σύνολο της χώρας τους 2 χρόνια πριν απο τον Ευρωπαικό στόχο εγκατάστασης 80% έξυπνων μετρητών μέχρι το 2020.

Στην Ελλάδα παρά τα χρονοβόρα προβλήματα και τις δικαστικές εμπλοκές του μεγάλου πιλοτικού έργου και τα πολλαπλά εμπόδια στην υιοθέτηση μιας επιτυχούς στρατηγικής για το roll out, ο ΔΕΔΔΗΕ έχει καταφέρει με την εγκατάσταση ηλεκτρονικών μετρητών στη ΜΤ και στους μεγάλους καταναλωτές ΧΤ να τηλεμετρά το 37% της ενέργειας και να βρίσκεται σε αντιστοιχη θέση με τη Γαλλία και πολύ μπροστά από την Αυστρία, την Πολωνία και τη Ρουμανία που βρισκονται ακόμα πιο μακριά από τον Ευρωπαικό στόχο. 

Γενικά πάντως, η χώρα μας, αν και όχι η μόνη, καταγράφει χαμηλές επιδόσεις σε κρίσιμους τομείς εκσυγχρονισμού των δικτύων της. Αυτό είναι προφανές, αν και η έκθεση παρέχει μόνο συγκεντρωτικά αποτελέσματα που δεν προσφέρονται για συγκρίσεις μεταξύ των διαφόρων χωρών. Ετσι, πχ. στην Ελλαδα τηλελέγχονται μόνο 150 δευτερεύοντες υποσταθμοί σε σύνολο 16.000 (ποσοστό 1%), ενώ σε 10 τουλάχιστον διαχειριστές άλλων χωρών το ποσοστό αυτό  ξεπερνάει το 15%.

Αντίστοιχα είναι και τα στοιχεία για τους σταθμούς φόρτισης ηλεκτρικών αυτοκινήτων δημόσιας χρήσης, όπου στην χώρα μας υπάρχουν μόνο 46 φορτιστές δημόσιας χρήσης, σε αντίθεση με άλλες ευρωπαικές χώρες, όπου 8 χώρες έχουν περισσότερους από 1000 φορτιστές, ενώ στις πιο προηγμένες στο θέμα χώρες υπάρχουν 2,900 και 7,800 φορτιστές, αντίστοιχα. Μόνο το 2018 έχουν εγκατασταθεί στην Ευρώπη περισσότεροι από 150,000 σταθμοί φόρτισης. Τέλος η χώρα μας παρουσιάζει πολύ χαμηλές επιδόσεις σε θέματα διαχείρισης φορτίου και έξυπνης ενσωμάτωσης διεσπαρμένης παραγωγής και αποθήκευσης στη λειτουργία του δικτύου περιοριζόμενη μόνο σε κάποια πιλοτικά, ερευνητικά έργα.

Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτιυν τα εξής ενδιαφέροντα συμπεράσματα για την θέση και την πορεία του ΔΕΗΗΕ:

• Δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη ενιαία Ευρωπαική εμπειρία για τον βέλτιστο αριθμό των διαχειριστών σε μια χώρα. Υπάρχει μια πανσπερμία πρακτικών που είναι κυρίως απόρροια ιστορικών λόγων. Δεν προκύπτει επίσης από πουθενά ότι ο διαχωρισμος των Διαχειριστών σε μια χώρα οδηγεί σε αύξηση της αποδοτικότητας στη λειτουργία του συστήματος. Τουναντίον έχει παρατηρηθεί ότι σε διάφορες περιπτώσεις οι διαχειρσιτές ενοποιούνται ακριβώς για την πιο αποδοτική λειτουργία του συστήματος. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι η ενοποίηση των μεγάλων Γερμανικών Εταιρειών ΕΟΝ με την Innogy (θυγατρική εταιρεία Διανομής της RWE) η οποία εγκρίθηκε από την  Ευρωπαική Επιτροπή τον Σεπτέμβριο του 2019. 
• Ο ΔΕΔΔΗΕ παρά τις τεράστιες δυσκολίες που του δημιουργεί το εξαιρετικά ασφυκτικό πλαίσιο λειτουργίας του, διακρίνεται στην Ευρώπη ως η εταιρεία με το χαμηλότερο κόστος λειτουργίας, πράγμα που αντανακλά σε μεγάλο βαθμό τον αποδοτικό τρόπο λειτουργίας του. Είναι προφανές ότι ο διαχωρισμός του σε διαφορετικές εταιρείες ανά περιφέρεια, θα αυξήσει το κόστος λειτουργίας με την δημιουργία πολλαπλών κεντρικών υπηρεσιών, ενώ παράλληλα θα δημιουργήσει δίκτυα διαφορετικών ταχυτήτων στις διάφορες περιοχές της χώρας, με διαφορετικές κατευθύνσεις και προτεραιότητες εκσυγχρονισμού, κλπ.
• Το εξαιρετικά χαμηλό κόστος λειτουργίας του ΔΕΔΔΗΕ οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στις χαμηλές επενδύσεις που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια, πολλές από τις οποίες αφορούν τον εκσυγχρονισμό του. Ο ΔΕΔΔΗΕ χρειαζεται να αποκτήσει ουσιαστική οργανωτική και λειτουργική ανεξαρτησία και να επιταχύνει τα εν εξελίξει 12+1 στρατηγικά του έργα, σύμφωνα με το επιχειρηματικό του σχέδιο 2016-2021. Αυτά τα έργα αποτελούν και το πρώτο μεγάλο βήμα για την είσοδο του στην εποχή των έξυπνων δικτύων και την προετοιμασία του για να πρωταγωννιστήσει στις εξελίξεις στο ενεργειακό τοπίο του άμεσου μέλλοντος. Η ανακοπή της πορείας του το τελευταίο διάστημα διάρκειας ήδη πολλών μηνών και οι όποιες καθυστερήσεις παρατηρούνται σήμερα, θέτουν σε κίνδυνο μια εξαιρετική ευκαιρία εκσυγχρονισμού των δικτύων στα πλαίσια του Ευρωπαικού οράματος για ένα βιώσιμο ενεργειακό σύστημα και τελικά βάζουν εμπόδια στην ανάπτυξη της χώρας.

--------------------------

Ο Καθηγητής Νίκος Χατζηαργυρίου είναι Πρόεδρος και πρώην Διευθύνων Σύμβουλος του ΔΕΔΔΗΕ

 energypress.gr